در ابتدای جلسه ضمن سپاس از حضور فعال فضلای گرانقدر، مدیران محترم، اعضای محترم هیئت علمی و پژوهشگران محترم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، به ویژه اساتید محترم جناب حجت الاسلام و المسلمین آقای دکتر ضمیری و سرور ارجمند جناب آقای دکتر فولادی، تقارن برگزاری نشست با ایام پرمیمنت میلاد فخر عالم امکان و اشرف انبیای عظام، حضرت ختمی مرتبت رسول الله الاعظم و فرزند بزرگوارش رئیس مذهب جعفری حضرت صادق آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله گرامی داشته شد.
سپس محمدکاظم کریمی دبیر نشست با اشاره به موضوع نشست یعنی «بررسی روش‌شناسی احادیث اجتماعی»، به معرفی مراکز همکار در برگزاری آن پرداختند و اعلام داشت این نشست به همت و مشارکت مراکز و بخش های مختلف از جمله مرکز مطالعات فرهنگی ـ اجتماعی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، انجمن مطالعات اجتماعی حوزه علمیه، دانشگاه علوم حدیث و اداره همکاری‌های علمی و پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار گردیده است.
در ادامه عنوان شد: روش به طور کلی، ابزار تعین اندیشه و معرفت بشری است و هر اندیشه‌ای با به کارگیری نوع خاصی از روش، امکان بروز و ظهور بیرونی پیدا می‌کند، به گونه‌ای که بدون استفاده از روشِ درست، چنین امکانی در اختیار معرفت‌ها قرار نمی‌گیرد. اما روش‌شناسی دانشی است که پس از اعمال روش‌های مختلف توسط اندیشمندان، از افقی بالاتر و توسط دیگر صاحب‌نظران مورد مطالعه و ارزیابی قرار می‌گیرد و در واقع مسئولیت روایی و پایایی معرفت را به عهده دارد.
در علوم اجتماعی روش‌ها به دو دسته کمی و کیفی تقسیم می‌شوند. روش های کمی، روش‌هایی هستند که داده‌ها بیشتر به صورت کمی و عددی تبدیل می‌شوند مانند مشاهده، مصاحبه، آزمایش، پیمایش و نظایر آن، اما روش‌های کیفی، روش‌هایی هستند که داده‌ها بیشتر به صورت جملات، نشانه‌ها، علائم و رفتار افراد گردآوری می‌شوند. مانند تحلیل گفتمان، تحلیل مضمون، اقدام پژوهی، گراندد تئوری و غیر آن.
علوم اجتماعی در زمره علومی هستند که به لحاظ استفاده از روش‌های مختلف علمی، نسبت به دیگر علوم و دانش ها از غنای کافی برخوردارند و به لحاظ روش‌شناسی در یک دسته بندی کلی در قالب سه رویکرد یا پارادایم اصلی اثباتی، تفسیری و انتقادی تقسیم‌بندی می‌شوند. رویکرد اثباتی جهان اجتماعی را مشابه جهان فیزیکی تلقی کرده و قائل به کسب معرفت از طریق تجربه حسی است و بیشتر از روش‌های کمی تحقیق استفاده می‌کند؛ در حالی که رویکرد تفسیری و رویکرد انتقادی انسان‌ها را متفاوت از موضوعات فیزیکی می‌دانند و جهان اجتماعی را ساخته مقاصد عاملان خردورز تلقی می‌کنند و بیشتر از روش‌های کیفی تحقیق سود می‌برند.
روش‌شناسی که به طور کلی از مباحث فلسفه علم و ناظر به مبانی معرفتی دانش‌هاست، به دو نوع روش‌شناسی کاربردی و روش‌شناسی بنیادی تقسیم می‌شود. روش‌شناسی کاربردی، شناخت شیوه‌های کاربست روش‌های مختلف برای انجام مطالعات و تحقیقات است، اما روش‌شناسی بنیادی درصدد شناخت مبانی معرفتی یک نظریه یا مکتب است و مسیر دستیابی به تولید نظریه را مشخص می‌کند.
این نشست عمدتاً ناظر به استفاده از ظرفیت روش های رایج در علوم اجتماعی برای شناخت و تحلیل احادیث ناظر به عرصه جامعه و اجتماع است و این که چه سطحی از روش‌شناسی مورد نظر اساتید محترم است؛ آیا در سطح روش‌شناسی کاربردی بسنده می‌شود یا به حوزه روش‌شناسی بنیادی نیز گام خواهند نهاد، در خلال بحث‌ها روشن خواهد شد.
معرفی اساتید
1. حجت الاسلام و المسلمین دکتر ضمیری؛ عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور قم و رئیس دانشگاه پیام نور واحد جعفریه، دارای آثاری چون اصولیان شیعه، مناسبات جامعه‌شناسی و حدیث، درسنامه فقه مقارن و صاحب ده‌ها مقاله علمی در مجلات و نشریات علمی و تخصصی.
2. دکتر فولادی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دارای سابقه مشارکت در تدوین آثاری مانند «وبر و اسلام» و «معرفت و جامعه» و صاحب ده‌ها مقاله علمی و پژوهشی در مجلات معتبر علمی.
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر ضمیری
احادیث سخنانی هستند که ناظر به فعل، قول و تقریر معصومین علیهم‌السلام هستند. با توجه به این که انسان‌ها دارای حداقل چهار نوع رابطه هستند، مقصود از احادیث اجتماعی احادیثی است که ناظر به رابطه انسان‌ها با یکدیگر است. به سخن دیگر، منظور از احادیث اجتماعی افعال، اقوال و تقریراتی از معصومان علیهم‌السلام است که ناظر به رابطه انسان‌ها با یکدیگر است.
در یک تقسیم‌بندی، احادیث اجتماعی را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:
الف) احادیثی که جنبه توصیفی دارند و ناظر به به بیان رابطه میان متغیرها هستند. مانند «الملک یبقی مع الکفر و لایبقی مع الظلم»، یا «الناس بخیرٍ ما تفاوتوا، فاذا استووا هلکوا»؛ که ناظر به وجود تفاوت میان اعضای جامعه است.
ب) احادیثی که جنبه هنجاری دارند و مُعظم احادیث را نیز تشکیل می‌دهند. مثل این که دروغ نگویید، غیبت نکنید، امانت‌دار باشید و مانند آن.
اصول حاکم بر مراجعه به احادیث اجتماعی
برای شناخت و استفاده از روش‌ها، اصولی را باید مدنظر قرار داد:
الف) نگاه مجموعه‌ای خانواده حدیثی به احادیث داشتن
ب) توجه به حجیت ظواهر احادیث
ج) توجه به منبع صدور احادیث
د) توجه به نگاه بین‌رشته‌ای و تعامل علوم اجتماعی و احادیث
روش‌های شناخت احادیث
1. استفاده از موضوعات رایج در علوم اجتماعی و انطباق احادیث با آنها. مانند قشربندی اجتماعی، نابرابری اجتماعی و مانند آن.
2. روش مقایسه‌ای؛ مثل این که در علوم اجتماعی عوامل سرقت ذکر می‌شود، عوامل سرقت در احادیث نیز استخراج شود و این دو با هم مقایسه شود.
3. روش استنطاقی؛ به این بیان که پرسش‌ها از علوم اجتماعی اخذ شود و پاسخ آنها از احادیث داده شود. مانند کتاب «ده پرسش از دیدگاه جامعه‌شناسی». برای مثال معیار قشربندی اجتماعی چیست؟ ماکس وبر می‌گوید: قدرت، ثروت و منزلت ملاک قشربندی است، یا مارکس علت آن را تضاد طبقاتی ذکر می‌کند، اما وقتی به احادیث مراجعه کنیم می‌بینیم در احادیث نیز به این موضوع اشارات قابل توجهی شده است.
4. روش تحلیل محتوا؛ به این صورت که ببینیم در روایات تأکید روی چه چیزهایی است. مانند تقوا، عدالت و مانند آن.
5. افزون بر این، از روش‌های دیگر مانند روش فرضیه‌ای، روش تفهمی، روش تجربی، روش شهید صدر و غیر آن نیز می‌توان استفاده کرد.
دکتر فولادی
فرمایشات آقای ضمیری بیشتر ناظر به حدیث‌شناسی بود تا روش‌شناسی احادیث، علاوه بر آن که برخی مفاهیم و گزاره‌های دینی قابل سنجش در قالب‌های تجربی و عینی نیستند. مانند تقوا، شیطان و مانند آن.
ایشان سپس فضای حاکم بر تحقیقات حوزه‌های علمیه را به لحاظ روش‌شناسی دارای ضعف و کاستی دانست و گام‌برداشتن برای تقویت رویکرد روش‌شناسی و استفاده از روش‌های معتبر تحقیقی برای انجام تحقیقات متقن را امری ضروری برای طلاب حوزه علمیه در شرایط کنونی بیان داشت و ابراز داشت تحقیقات اگر منحصرا «مسأله‌محور» پیش برود، منتج به نتیجه خواهد بود و عمده‌ترین عاملی که محقق را در تحقیق به نتیجه مطلوب می‌رساند استفاده از «روش» مناسب است. از این رو، مسأله محور بودن، انتخاب روش درست و به کارگیری صحیح آن از نظر ایشان شرط موفقیت در انجام تحقیق است.
ایشان با اشاره به موضوع پایان‌نامه خود با عنوان «راهکارهای کنترل اجتماعی در نهج‌البلاغه» بیان داشت بنده در این تحقیق از روش «گراندد تئوری» استفاده کردم و از نظر من این روش بهترین روش برای شناخت و تحلیل احادیث اجتماعی به شمار می‌رود.
وی در ادامه بیان داشت: ادوین ساترلند نظریه‌ای دارد که یکی از عوامل کجروی کودکان را نشستن با افراد شرور و دارای سابقه کجروی بیان می‌کند. اما وقتی به کلام امام علی علیه‌السلام مراجعه می‌کنیم می‌بینیم ایشان نیز از نشستن با افراد شرور و فاسد پرهیز داده اما افزون بر آن از افراد بخیل، افراد ترسو، افراد فاسق نیز پرهیز داده است. لذا ایشان به چیزی بیشتر از آن چه اندیشمندان دیگر بدان رسیده‌اند اشاره و اشراف داشته و گوشزد می‌کند و آنها را در انحراف و کجروی افراد مؤثر می‌داند.
ما برای رسیدن به این فرایند از روش گراندد تئوری استفاده کردیم. این روش را به روش «رویش نظریه» و روش «نظریه بنیاد» نیز معنا کرده‌اند. در این روش مفاهیم، مقولات و گزاره‌ها عناصر اصلی هستند که با استفاده از کدگذاری‌های مختلف کشف و شناسایی می‌شوند.